Friday, October 30, 2009

Компанийн мөнгөнөөс унагагчидтай яаж тэмцэх вэ?

Хүчний арга
Нэгэн компани өөрийн менежерээ ханган нийлүүлэгчтэй уулзуулахаар явахдаа халаасанд нь диктафон хийж явуулдаг байжээ. Энэ нь менежерээ замд нь ажиллаад, таван цаас унагах боломгүй болгох гэж тэр шүү дээ. Гэтэл ийм нөхцөлд менежерүүд нь унагаж байдаг нь сонирхолтой. Жишээлэхэд менежер нь “ Манайх тэдээр авахад бэлэн байна” гэж чанга хэлэх мөртлөө цаасан дээр “Илүүг нэхээрэй” гэж бичнэ. Нийлүүлэгчид бүтээгдэхүүнээ борлуулахын тулд түүс болж байдаг болохоор менежерийн аясаар “Арай л бага байна даа төд хүртэл нэмэх хэргэтэй“ гэж хэлэнгээ “унацаа яаж хуваах юм бэ” хэмээн цаасан дээр бичдэг..... гэх мэт. Өрнөдийн зарим компани ийм “ажиллагчид”-тай тэмцэхийн тулд ажилд орж буй хүний худал ярьж буйг мэдрэх төхөөрөмжөөр шалгах, албан хаагчдынхаа утасны яриаг чагнах, өрөөнд нь нууц үзлэг хийх гэх мэтийн хүчний арга хэмжээ авдаг. Гэвч энэ арга дангаараа үр дүн багатай байдаг төдийгүй илэрсэн нөхцөлд компанийн дотор үл итгэлцлийн уур амьсгал бүрдүүлэх аюултай.

Баримтжуулах арга
Менежерүүд гарцаагүй барилдсан үед “мэдээгүй“, “хэлээгүй”, “гэнэдчихлээ” гэж хэлэх боломж бага болохоор тасралтгүй “ажиллаж“, “унагаж” байдаг. Авилгач гэсэн шошго зүүгээд тойрохоо зуруулаад гүйж байснаас учир мэдэхгүй “дүнхүү” гэж хэлүүлээд ажлаа хийж байсан нь дээр. Харин ийм төрлийн “сэргэлэн нөхөд”-тэй тэмцэхийн тулд авилга авах, унац ихтэй албан тушаалуудтай холбоотой бүх стандарт ажлуудын дарааллыг цаасан дээр нэг бүрчлэн тэмдэглэж буулгах арга хэрэглэдэг. Жишээлэхэд хангамж хариуцсан менежер тодорхой аргачлалын дагуу сонгон авсан нэлээд хэдэн тооны нийлүүлэгчдийн бүтээгдэхүүний үнийн дүнгийн талаар дүн шинжилгээ хийж, зах зээлийн дундаж үнийг тогтоогоод, дараа нь хэнээс бараа авахаа тодорхойлох ёстой. Улмаар ихээхэн хэмжээний бүтээгдэхүүн авах үедээ заавал үндэслэлийг нь бичнэ. Тухайн компани манайд ийм ийм ашигтай нөхцөл, нэмэлт үйлчилгээ үзүүлэх болохоор бүтээгдэхүүнийг зах зээлийн дунджаас гурван хувь илүү үнээр авсан гэх мэт. Энэ мэтээр үйлдэл болгоныг баримтжуулж өгөх нь хэрэгтэй үед шалгах боломж бүрдүүлдэг. Өрнөдийн бизнесийн салбаруудад өөрийн гэсэн ёс суртахууны мөрдлөг бий. Тухайлбал АНУ –ын рекламын менежерийн мөрдөх зарчим, ханган нийлүүлэгчийн зарчим гэж байдаг. Тэнд ”Бусад этгэдүүдийн өмнө үүрэг хүлээх эсвэл өөрийн ажил олгогчийн ашиг сонирхолтой зөрчилдөхөд хүргэж болзошгүй бэлэг өгч, авч болохгүй. Нэг компаниас жилдээ 25 доллараас илүү үнэтэй бэлэг авч болохгүй“ гэх мэт олон зүйл байдаг. Эдгээр зарчим, мөрдлөгүүдийг салбар тус бүрийн олон нийтийн байгууллагад боловсруулсан байдаг.

Мониторингийн арга
Компанийн нэрийн өмнөөс хийж байгаа бүх үйлдлийг баримтжуулах нь гадны хяналтгүй үед хааяа цаасны дэмий үрлэг болж хувирах тохиолдол бий. Том компаниудын захирал, эсвэл эздэд худалдан авч байгаа бүх зүйлийн нарийн ширийнийг ойлгож мэдэх боломж тэр болгон гардаггүй. Харин марктенгийн албандаа улиралд нэг удаа ханган нийлүүлэгчдийн санал болгосон үнийн шинжилгээ хийгээд, гарсан тоог үндэслэн нийлүүлэлт хариуцсан хүмүүсийн гэрээнд шалгалт өгөөд байж чадна. Гэхдээ энд авсан, эсвэл авах гэж байгаа барааны чанарыг тодорхойлох нь нилээд ээдрээтэй асуудал байдгийг анхаарах хэрэгтэй. Ялангуяа бүтээгдэхүүний чанарын үнэлгээ нь субьект байдаг салбарууд дээр тун ярвигтай болдог. Компьютер техник хангамжийн шинэ техник технологи нэвтрүүлэхийг шаардах, рекламны менежер илүү үр ашигтай сурталчилгаа хийж туршихийг санал болгох гэх мэт. Яагаад? Өөрт унац ихтэй болоод тэр үү, эсвэл үнэхээр шилдэг нь үү? Тус салбарт ажилладаг компаниудын хувьд тухайн байгууллагын гишүүн байж, улмаар заагдсан мөрдлөгүүдийг өдөр тутмын болгох ажиллагаа явуулах лиценз авах нэг нөхцөл болж байдаг.

Эрх мэдлийг тараан хувиарлах арга
Зарим компиануд их “ажилладаг” ажилтнуудынхаа хүслийг бага ч гэсэн хориглохын тулд шийдвэр гарган, төвийн хэд хэдэн газар тараадаг. Тухайлбал нийлүүлэлт хариуцсан ажилтан зөвхөн худалдан авах ба үнийн талаар тохиролцоно. Маркетингийн алба нийлүүлэлтийн нөхцлийн талаар тохиролцоод, гэрээндээ хэд хэдэн албадын дарга нар гарын үсэг зурсны дараагаар эцсийн гарын үсгийг захирлын орлогч тавьснаар гэрээ хэрэгжиж эхэлнэ. Гэхдээ энэ мэтээр хүнд сурталжуулах нь компанийн бизнесийн ажлыг сааруулахаас өөр ямар нэгэн үр дүн үзүүлэхгүй байх нь олонтаа. Учир нь ийм нөхцөлд албан хаагчид үгсэн, “таван цаас унагах” үйл явцыг шат дараалсан, хамт олны хүрээнд хүртэл өргөжүүлж чаддаг.

Тендерийн арга
Өнөөдөр манай нөхцөлд хамгийн унацтай бизнес бол тендер гэхэд хэтрүүлэг болохгүй. Элдэв төрлийн тендер олноор зарагдаж, компаниуд нэг нэгнээсээ хямд үнэ санал болгон уралддаг. Гэвч цаагуураа аль нэг хариуцлагатай ажилтан нь нэгэн компаниас багагүй хэмжээний мөнгө аваад шууд сонгох нь цөөнгүй. Шударгаар сонгосон байлаа ч ялсан компани тендер зохион байгуулагчдад тодорхой хэмжээний “ зоос “ атгуулахгүй бол дараагийн удаа тендерт ялах нь бүү хэл, огт оролцохгүй ч байж магадгүй гэсэн бичигдээгүй хууль байдаг.

Сэдэлт хийх арга
Хэрэв нарийн мэргэжлийн туршлагатай албан хаагч сард ердөө 50 мянган төгрөгийн цалин цалин аваад ажиллаад байгаа бол тэнэг, эсвэл ямар нэг “хор найруулж“ байгаа гэсэн үг. Ийм цалингаар гэр бүлээ тэжээнэ гэдэг байж болшгүй зүйл болохоор эрүүл саруул л бол ямар ч хүнд байдлыг сайжруулах нэмэлт сэдэлт олох нь гарцаагүй. Тэгэхээр чадварлаг ажилтанд сарын 50 мянган төгрөг санал болгоод, хөдөлмөрийг нь хямдхан худалдаад авчихлаа гэж бодож байгаа дарга үнэн хэрэгтээ том алдаж байгаа юм. Хүн албан тушаалаа үнэлэхгүй, цалиндаа сэтгэл хангалуун байх хэцүү. Байдлыг сайжруулах өөр зөвшөөрөгдсөн боломж байхгүй болохоор л “унац хайж“, “ажиллаж” эхэлдэг нь ойлгомжтой. Тиймээс хүн албан тушаалаараа бахархдаг, сэтгэл хангалуун, зөвшөөрөгдсөн аргаар орлогоо нэмэгдүүлэх боломжтой байх ёстой. Тиймээс бизнесийн нэгжээр удирдах аргыг судлаад үзэхэд илүүдэхгүй. Энэ онол ёсоор компанийн алба тус бүрийг өөрийн компанийн дотоод зах зээлд бараа үйлчилгээ нийлүүлдэг бие даасан нэгж гэж үздэг. Зарим нэгжүүд компанийн үндсэн ашгийг олдог болохоор орлогын төв болдог. Харин зарим нь орлого оруудаггүй ч зайлшгүй шаардлагатай үйлчилгээ үзүүлдэг зарлагын төвүүд байдаг. Улмаар бизнес нэгж бүрийн үр ашгийг үнэлэх систем, компанийн бусад нэгжүүдэд үзүүлэх үйлчилгээний үнэлгээг боловсруулан гаргаж өгдөг. Ингэхэд жишээлбэл хангамж хариуцсан хэлтэс нь худалдан авахад зориулагдсан мөнгөө хэмнээд, хожим үлдсэн мөнгөө ажилтнуудаа урамшуулахад зарцуулах бүрэн эрхтэй болж таарна. Үүний сацуу өөрийн компанийг дотоод зах зээлээс шахахгүйн тулд өөрийн үзүүлж байгаа үйлчилгээг чанаржуулахад анхаарах хэрэгтэй. Гэхдээ энэ нь хамгийн ерөнхий бүдүүвч бөгөөд компани өөрийн онцлогт нийцсэн нарийн тохиргоо хийх хэрэгтэй юм.
Эх сурвалж: Лектор төв

Monday, October 26, 2009

Хлейдийн хууль




Хүндэвтэр даалгаварыг залхуу ажилтандаа өг.
Тэр хялбар хийх аргыг хурдан олно.

Thursday, October 22, 2009

Түүхийн гайхалтай давхцал


Нууцлаг юмс, тооны гайхамшигт хэлхээс, санамсаргvй давхцал тохиол биднийг гайхшируулж алмайруулдаг. Гэтэл хорвоо ертөнц дээр санаандгvй, санамсаргvй зvйл байдаггvй аж. Бvх vйл явдал ямар нэг Дээд Хvчний урьдаас төлөвлөсний дагуу явагддаг тийм ертөнцөд бид амьдарч буй бололтой. Амьдралыг тоогvйгээр төсөөлшгvй. Эдгээр тоо мушгиран хуйлрах хувь заяаны эргvvлгээр авирч буй хvн төрөлхтөнд тайлагдашгvй, оньсого мэт сонин бэлэг бэлдсээр.



1838 онд Америкийн зохиолч Эдгар По "Артур Годон Пимын адал явдлын тухай тууж" хэмээх зохиолоо гуурвижээ. Уг зохиолд задгай далайд хөлөг онгоц сvйрсний дараа дөрвөн хvн завинд сууж амь гардаг. Тод өлсгөлөнд автаж туйлдан гурав нь нийлж, нэгийгээ алж иддэг байна. Номонд тэр хvний нэрийг Ричард Паркер гэжээ. Энэ бол уран зохиол. Харин бодит амьдрал дээр 1884 онд "Магнонетт" хөлөг онгоц сvйрэв. Дөрвөн хvн амь гарч, завинд сууж амжлаа. Олон хоног далайгаар тэнэж, өлссөндөө галзуурах шахсан тэд нэгийгээ алж иддэг. Тvvнийг Ричард Паркер гэдэг байв. Өөр нэг жишээ. "Титаник" хөлөг онгоцны ослын талаар сонсоогvй хvн байхгvй биз. Тvvнээс олон жилийн өмнө буюу 1898 онд олны танил бус зохиолч Морган Робертсоны "Хоосон" роман "Мэнсфилд" хэвлэлийн газарт хэвлэгджээ. Тухайн vед хэн ч тvvний номыг сонирхсонгvй. Романд "Титан" нэртэй хөлөг онгоц дөрөвдvгээр сарын хvйтэн шөнө мөсөн уултай мөргөлдөж живдэг тухай гардаг. Мөн хөлөг онгоцны тодорхойлолтыг дэлгэрэнгvй өгvvлжээ: Онгоцны урт 243м, усан тvрц 70000 тонн, хөдөлгvvр нь 50000 морины хvчтэй, хурд 25 зангилаа ба дөрвөн трубтэй, гурван сэнстэй. Харин тvvнээс хойш 14 жилийн дараа бодит "Титаник" анхны аялалдаа гарлаа. Тvvний урт 269м, усан тvрц 66000 тонн, 55000 морины хvчтэй, цагт 25 зангилаа хурдтай бөгөөд дөрвөн труб, гурван сэнстэй.

"Титаник" дөрөвдvгээр сарын хvйтэн шөнө мөсөн уултай мөргөлдөж живэв. Эдгээр давхцал ухаан санаанд багтамгvй, vнэхээр гайхалтай. Зохиолч ослын бараг бvх нөхцлийг зөгнөн бичжээ. Номонд ч, амьдрал дээр ч эдгээр онгоцыг "жившгvй" гэж өргөмжилж байв. Тэндч, эндч эмгэнэлт явдлын vед аврах завь хvрэлцсэнгvй. Бодит болон санаанаас зохиосон амьдралд онгоцон дээр 3000 зорчигч байсан. Логик vзлийн vvднээс vvнийг тайлбарлах vнэхээр боломжгvй. Харин одоо бид өөр нэгэн давцхлыг танд толилуулья

Наполеон 1760 онд, Гитлер 1889 онд төржээ. Зөрvv 129 жил.
Наполеон засгийн эрхэнд 1804 онд, Гитлер харин 1933 онд гарчээ. Зөрvv 129 жил.
Наполеон Вен хотыг 1812 онд, харин Гитлер 1941 онд эзлэв. Зөрvv 129 жил.
Наполеон 1816 онд ялагдсан, харин Гитлер 1945 онд. Зөрvv 129 жил.
Хоёул 44 настайдаа Засгийн эрхэнд гарсан.
Хоёул 52-тойдоо Орос руу дайрсан.
Хоёул 56-тайдаа дайнд ялагдсан.
Линкольн 1818 онд, Кеннеди 1918 онд төржээ. Зөрvv 100 жил
Линкольн 1860 онд, Кеннеди 1960 онд АНУ-ын ерөнхийлөгч болжээ. Зөрvv 100 жил
Хоёул баасан гаригт алуулсан.
Хоёул эхнэрийнхээ дэргэд амиа алдсан.
Хоёул толгой руугаа буудуулж vхсэн.

Линкольн "Кеннеди" нэртэй театрт алуулсан бол Кеннеди "Линкольн" нэртэй машинд буудуулсан.
Линкольн vхэхийнхээ өмнө Мэрилэндэд байдаг Монро хотод очсон бол
Кеннеди амиа алдахын өмнө Мэрилин Монротой амрагийн холбоотой байсан.
Хоёул өмнөд нутгийнх. Хоёул Ардчилсан иамынх. Хоёул Ерөнхийлөгч болохын өмна сенатор байсан. Линкольныг буудсан Жон Уилкис Бут 1839 онд төржээ. Кеннедийг буудсан Ли Харви Освальд 1939 онд төржээ. Зөрvv 100 жил. Тэдний нэр англиар 15 vсгээс бvрддэг. John Wilkes Booth ба Lee Harvey Oswald. Бут театраас гарч гvйн дээврийн хонгилд баригдсан бол Освалвд буудсаны дараа дээврийн хонгилоос гарч гvйн, театрт баригдсан. Линкольны дараа Жонсон, Кеннедийн дараа Жонсон ерөнхийлөгч болжээ.

Эндрю Жонсон 1808 онд, Линдон Жонсон 1908 онд төржээ. Зөрvv 100 жил. Одоо бид хялбар тоо бодсоны эцэст удахгvй дэлхийн тvvхэнд агуу том хоёр хvн төрнө гэсэн дvгнэлтэнд хvрнэ. Гитлер болон Кеннеди, шиг. Наполеон ба Гитлер 129 жилийн зайтай төрсөн, Линкольн ба Кеннеди 100 жилийн зөрvvтэй төрсөн. Тэгэхээр Гитлерийн төрсөн 1889 он дээр 129-ыг нэмбэл 2018 он болно. Энэ онд дараагийн Наполеон, Гитлер нар төрнө. Тvvнээс гадна бас Линкольн, Кеннеди нар төрж магадгvй. Кеннедийн төрсөн 1918 он дээр 100-г нэмэхэд мөн л 2018 он гарч ирнэ. Ингээд цааш нь vргэлжлvvлбэл 2060 онд засгийн эрхэнд ирээдvйн Кеннеди гарна, дараа нь 2062 онд ирээдvйн Наполеон мөн төрийн тэргvvн болно. Тэгэхээр бусад онцлох vйл явдлыг мөн тооцоолж болно. Мэдээж энэ бол энгийн математик.
Ямар ч гэсэн ийм зvй тогтол анзаарагдахгvй өнгөрөхийн аргагvй.

Ýõ ñóðâàëæ: www.banjig.net

Tuesday, October 20, 2009

The Black Hole

Найруулагч Olly Williams

Monday, October 19, 2009

Навч & Үндэс




Мянган муу навч таслаж байхаар үндсийг нь ганц удаа сугал. Торо

Saturday, October 17, 2009

Бид тэдэнтэй ижил болохгүй байгаадаа

Өвөрмонголд байгаль хэрхэн бохирдож байгаа дүр зураг. Бидний үр хүүхдийн ирээдүйг ийм дүр зураг хүлээж байгаа юм биш биз. Зургийг Lu Guang



1. Тамын газар




2. Хэбэй аймаг Төмрийн үйлдвэр




3. Нинхай Хуй дүүргээс Өвөрмонголын үйлдвэржсэн дүүрэгт ажил хайж ирсэн нэг гэр бүлийн 2 оос 9 настай 5 хүүхэд



4. Өвөрмонголын Лазеингмо үйлдвэржсэн дүүргээс гарч буй их хэмжээний ус Шар мөрөнд цутгадаг.




5. Юннан аймагт амьдардаг 11 настай ясны хорт хавдар туссан Зу Ли хүү




6. Жиангсу аймгийн Флоурин үйлдвэрийн бүс дахь цэвэрлэх байгууламжаас дутуу цэвэрлэсэн хаягдалаа Yangtze мөрөнд нийлүүлдэг.




7. Хэбэй аймагт хорт хавдартай хүн 50 иас хол давжээ.




8. Хенан аймаг, Аниян голын усанд Аниян төмрийн үйлдвэрээс гарсан ус урсан орж байна.




9. Гуандан аймаг бохирдсон гол




10. Өвөрмонгол Вухай хот Үйлдвэрийн ажилтан


Thursday, October 15, 2009

ӨӨДРӨГ ЯВЬЯ ГЭВЭЛ


1. Сэтгэлийн их тэнхээтэй яв.

2. Хэн нэг нь Таныг ивээнэ гэж битгий найд. Өөртөө л найд. Бусдын хийснийг ажиглан өөрөө бие даан хий. Учрыг нь ухаарахыг хичээж оролд. Нягт нямбай, тэвчээртэй бай. Биеэ ажилдаа бүрэн дайчил.

3. Зорилготой байж түүндээ хүр. Дэмий зүйлд санаагаа бүү зовоо. Хий хоосон мөрөөдөлд битгий авт. Хийх зүйлээ төлөвлө. Саад учирвал юунаас болсоныг тунгаа. Тэгэхдээ олон юмны хойноос бүү хөөцөлд.


4. Найз нөхрөө зөв сонго. Инээсэн бүхэн нөхөр биш. Чамайг өөд нь татах нөхөр ол.

5. Төлөвлөгөөтэй ажилла. Маргааш юу хийхийгээ урьд үдэш нь төлөвлө. Удаан, олон жил хийх ажлаа ч төлөвлө.

6. Yгүй гэж зоригтой хэлж сур. Ингэх нь заримдаа эвгүй байдаг ч, үгүй гэж хэлж сураагүй урсгалаар явдаг хүн, өөдтэй явсан нь үгүй.

7. Өөрийгээ битгий чамла. Хувийнхаа шилдэг чанарыг улам бүр зүлгэн өнгө оруул. Би чадна гэж зориглож сур.

8. Муу зуршлаас бага багаар сал. Дутагдалаа шударгаар хүлээ. Өөрийгөө зэмлэж сур. Биеэ хуурдаг хүн бүтэлтэй явсан нь ховор.

9. Өдрийн аль цагт хамгийн их үр бүтээлтэй байдгаа мэдэж ав. Чухам тэр цагийг бүү үр. Амрах, хооллоход тэр цаг мөчийг бүү зориул. Цагаа зохицуулж сур.

10. Хийх гэж буй зүйлээ үнэхээр чухал эсэхийг өөрөөсөө асууж тунгаа.

11. Битгий цухалдаж бачимд. Хэнээс юунаас болов гэдгийг тунгаа. Ядарвал ажлаа хойш тавь. Санаа зовох хэрэггүй. Yе үе хөдлөх, босох, суух, явган явахыг хичээ.

12. Yнэхээр юм бүтээе гэвэл биеэ эрүүл авч яв. Эрүүл биед саруул ухаан оршдог нь хамгаас үнэн.

13. Сайн сайхныг мөрөөд. Гутранги үзэл сайн юманд хүргэдэггүй. Yүнээс ч их юм хийж чадна гэж өөрийгээ зоригжуулж бай.

14. Хийх зүйлээ зүрх алдалгүй барьж ав. Ажлаа хаанаас, юунаас эхлэхийг эхлээд бод. Дараа нь ямар аргаар хийхээ тунгаа. Хүнтэй элбэх бол түүнтэйгээ зөвлө. Бүтэх эсэхийг тооцоолж, үр дүнг шалгаж бай.

15. Та дарга ч бай, цэрэг ч бай хувийн хариуцлагаа ухамсарла.

16. Бусдыг ашигтай зүйлд урамшуулан ятга, зоригжуул. Тусал.

17. Хийх гэсэн ажлаа хойш нь бүү тавь. Нэн даруй хийж сур.

18. Бусдын үгийг нухацтай сонсож сур. Хүний хэлснээс хэрэгтэйг нь ав. Хэрэггүйг нь гээ.

19. Учрах бэрхшээл саадыг урьдчилан тооцоолж бай. Тэгвэл таны ажил бүтэмжтэй байх болно. Зорьсондоо хүрэхэд ч хялбар болно.

20. Мэдрэхүй зөн совиндоо хааяа ч гэсэн итгэж бай. Дан ухаанаар бүхнийг дийлэхгүй байх үе бий.

21. Даруу байж сур. Бардам зан, хулчгар шинж хүнийг өөдтэй болгосон удаагүй. Бусдын шүүмжлэлийг хүлээж авч сур. Энэ нь амжилт олохын үндэс.

22. Хийж байгаа зүйлээ хэцүү хүнд гэж хааяа бусаддаа ойлгуулж бай.

23. Хүнээс үг дуулах сайхан. Бусдыг магтаж, өөрийгээ магтуулахад муу нь юу байхав. Нөхөр чинь сайн ажиллаж байвал магт, дэмж, тусал.

24. Өөртөө их үүрэг, ачаалал хүлээж сур. Тэгвэл илүү ихийг бүтээнэ.

25. Тайван бай. Бусад чинь оволзож байсан ч тайван байж, гагцхүү зорьсноо хэрэгжүүлэхийг хичээж сур.

Танд амжилт хүсье

Wednesday, October 14, 2009

Tuesday, October 13, 2009

Макдональдын хоёрдугаар хууль




Зөвлөх гэдэг компанийн ажилчидаас олж мэдсэнээ тайланд хавсаргадаг хүн.

Хүлээлтийн зарчим



Таны зогссон дараалал удаан явж байвал буруу дараалалд зогссон гэсэн үг.

Monday, October 12, 2009

Freedom


Эрх чөлөө гэдэг бол жинхэнэ утгаараа бид өөрсдийн үйл хэргээ өөрсдийн хүслээр гүйцэтгэхдээ бусдын үйл хэргийг үгүйсгэхгүй, түүнд нь саад тотгор учруулахгүй байх явдал мөн.

Жон Стюарт Миль

Эрх чөлөө гэж юу вэ?
Эрх чөлөө гэдэг бол хүн бүр бусдын оролцоогүйгээр хийх зүйлээ сонгох боломж мөн. Хүн бүр бусад хүний эрх чөлөөнд хутгалдахгүй л бол өөрийн дураар, хэрхэн амьдрахаа шийдэх эрхтэй. Чөлөөт байдал гэдэг бол эрх чөлөөг илэрхийлэх өөр нэг ойлголт юм. Эрх чөлөөг сахин хамгаалах нь засгийн газрын үндсэн үүрэг юм.

Эрх чөлөө орчин үеийн нийгмийн ёс суртахууны нэг үнэт зүйл мөн гэдгийг одоо хүн бүр хүлээн зөвшөөрдөг. Гэхдээ дандаа тийм байгаагүй билээ. Хүн төрөлхтний түүхийн дийлэнхи үед засгийн газрын зорилго бол сайн сайхан амьдрал, сайн нийгмийг цогцлуулах явдал гэж үздэг байсан. Хүмүүс нийгмээс шийдвэрлэсэн нийтийн сайн сайхан үйлсийн төлөө хүч хөдөлмөрөө зориулж, өөрсдийн ашиг сонирхол, хүсэл эрмэлзлэлээ нийгмийн сайн сайханд захируулах ёстой байв. Эхэн үедээ эрх чөлөөг ноёд язгууртан зэрэг тодорхой хүмүүс буюу хэсэг бүлэгт олгосон тусгай эрх дарх гэж ойлгож байв. Эрх чөлөөтэй байх эрх хүн бүрт байдаггүй байсан. Эрх чөлөө бол хүн бүрт хамаарах ёстой ерөнхий нөхцөл гэсэн ойлголтыг XVIII зуунд Хоббс, Локк нар үндэслэсэн. Локк нэгэн бүтээлдээ "Хуулийн зорилго бол эрх чөлөөг устгах буюу хавчин хясах явдал биш, харин түүнийг хамгаалж, өргөжүүлэх явдал мөн" гэж дурдсан байдаг. Засгийн газрын үүрэг бол хувь хүмүүсийн эрх чөлөөг хангах явдал мөн хэмээх үзэл санаа XIX зуунд түгэн тархаж, эрх чөлөө улс төрийн нэг гол үнэт зүйл болон хөгжсөн. Харин XX зуунд эрх чөлөөнд хоёр томоохон заналхийлэл тулгарсан. Нэг хэсэг нь эрх чөлөө бол коммунизм эсвэл цэвэр үндэстний улс байгуулах зэрэг дээд зорилгод хүрэхэд захирагдах ёстой өчүүхэн зорилго гэж үзэж байхад социалистууд гэх нөгөө хэсэг хүмүүс засгийн газраас хүний дотоод хэрэгт илүү ихээр оролцох явдлыг зөвтгөхийн тулд эрх чөлөөний тухай үзэл баримтлалыг өөрчлөхийг санаархаж байв.


Өөрийн дураар амьдрах эрх

Эрх чөлөө эрхийн тухай ойлголтоор тодорхойлогдох нь түгээмэл. Би хаана амьдрах, хаана ажиллаж, хэнтэй амьдрахаа шийдэх эрхтэй. Хэрэв би бусдын эрхийг хүндэтгэж байгаа тохиолдолд өөр хэн ч намайг хүчилж, миний хүслийг зогсоох ёсгүй. Энэ нь Локкийн жам ёсны эрхийн тухай номлолоос эхтэй. Эрх чөлөө гэдэг бол өөрийн эрхийн хүрээнд амьдрахын нэр бөгөөд бусдын эрхэнд саад болсон эрх чөлөө байх учиргүй. Хэрэв ингэвэл эрх чөлөөг буруугаар ашиглаж "дураараа авиарлсан" хэрэг болно. Эрх чөлөө, дур зорго хоёр ялгаатай.

Хязгаарлагдмал засаг, чөлөөт зах зээлийг эрх чөлөө гэж тодорхойлж болно. Засаг төрийн үүрэг бол хүн бүрийн эрх чөлөөг хангахад чиглэсэн хууль тогтоомжийг мөрдүүлэх, бусдын эрх чөлөөнд саад болохгүй байх нөхцлийг бүрдүүлэх явдал мөн. Чөлөөт зах зээл нь эдийн засгийн эрх чөлөө болоод сонголт хийх эрх чөлөөтэй нягт холбоотой. Хэрэглэгчдийн худалдан авах эрх, худалдагчийн бараа үйлчилгээнийхээ үнийг тогтоох эрх /хэрэглэгчийн тэрхүү үнийг хүлээж авах буюу татгалзах эрх/, ажилчдын ажил мэргэжлээ сонгох эрх, үйлдвэрлэгчдийн өөрсдийн хүслээр үйлдвэрлэх бараа бүтээгдэхүүнээ сонгох, сонгосон хүнээ ажилд авах эрх зэрэг үүнд багтана. Эдгээр эрх чөлөө зөвхөн капиталист нийгэмд оршиж чадна.

Хувь хүн ашиг сонирхлоо хамгийн сайн мэддэг

Зөвхөн хувь хүн өөрөө чухам юу хүсч, юуг эрхэмлэж, юуг таашааж байгаагаа, амьдралдаа ямар зорилго тавьсан, ямар ашиг сонирхолтой вэ гэдгээ хамгийн сайн мэднэ. Энэ нь хүн орчин тойрноосоо болон нийгмийн уг гарвалаасаа үл хамааран чөлөөт хүсэл сонголттой байна гэсэн үг. Хүн учир шалтгаан, ухамсрын тухай ойлголтдоо үндэслэн өөрийнхөө зөв гэж үзсэн сонголтыг хийдэг. Зөвхөн тухайн хувь хүн л юу хүсч, юуг эрхэмлэдэгээ мэднэ. Хүмүүс өөр бусад хүнд чухам юу зөв, юу тохиромжтой болох талаар төсөөлөлтэй байж болох боловч хэн ч тухайн хүн шиг сайн мэдэж чадахгүй. Тиймээс ч хүний хувийн амьдралыг зааж залахыг эрхэмлэдэг эцгийн эрхт ёсыг эрх чөлөө үгүйсгэдэг билээ.

Эрх чөлөө бүх хүний ашиг сонирхлыг хөгжүүлдэг

Эрх чөлөө ба дэг журам, нийтийн сайн сайхан ба хүмүүсийн ашиг сонирхлын хооронд зөрчилдөх зүйл байхгүй. Эрх чөлөө бүх хүний урт хугацааны ашиг сонирхолд нийцэж байдаг. Ютилитарианчууд /олонхийн ашиг сонирхлын төлөө хийгдсэн бүх зүйлийг зөвтгөдөг үзэл/ эрх чөлөөний үзлийг туйлын ихээр талархан дэмждэг байсан ба тэд эрх чөлөө нь олон хүмүүсийн ашиг сонирхлыг хангаж чадна гэдэгт итгэж байв. Тэдний нэг болох Жереми Бентамын тодорхойлсноор чөлөөт нийгмийн үр дүн бол "хамгийн олон хүнд хамгийн их жаргалыг" олгох явдал юм.

Адам Смит "үл үзэгдэгч гар" буюу заримдаа "аяндаа бий болох дэг журам" хэмээн нэрлэгддэг онолыг боловсруулсан. Уг онол ёсоор хувь хүн бүр өөрийнхөө төлөө тус тусдаа ажиллахад үр дүнд нь "үл үзэгдэгч гараар удирдуулсан мэт өөрийн анхлан зориогүй үр дүнд нэг мэдэхэд хүрдэг". Эрх чөлөөтэй хувь хүмүүс өөрсдийн эрх ашгийг хангахын тулд бусад хүмүүстэй хамтран ажиллахад хүрдэг бөгөөд тэр нь нийгмийн ашиг сонирхолд нийцэж, нийтийн сайн сайхныг хөгжүүлдэг. Энэ ертөнцөд хүн өөрийн хүслийг хангахын тулд бусдын хүслийг хангах ёстой болдог. "Үндэстнүүдийн баялаг" бүтээлдээ А.Смит "Махны худалдагч, пиво эсгэгч, талхчин нар өглөгч, сайхан сэтгэлтэйдээ бидэнд оройн хоол бэлдэж өгч байгаа юм биш. Тэд өөрсдөд нь ашигтай болохоор л тэгэж байгаа юм." хэмээсэн байдаг. Нийгэм дэх олон сайн сайхан зүйл хүмүүсийн анхнаасаа зориогүй үйл ажиллагааны үр дүнд бий болсон байдаг бөгөөд Адам Фергусон үүнийг "хүмүүсийн төсөөллийн бус, харин үйл ажиллагааны үр дүн" гэж тодорхойлсон.

Хуульч Х.Тэмүүжин

Saturday, October 10, 2009

Хэдэн үгс

Хүн өөрийгөө шүүмжлэх нь бүтээлч сэтгэлгээ юм. Алдаа, сул талаа хүлээн зөвшөөрөхөөс бүү ай.
------
Жинхэнэ мэргэжлийн хүн шиг бай. Тэд алдаа, дутагдлаа эрж олоод залруулдаг. Тийм болохоор л тэд мэргэжлийн байж чадаг.
------
Алдаагаа олж хараад өөртөө "Харж байна уу? Би азгүй" гэхийн оронд "Харж байна уу, амжилтад хүрэхэд тустай бас нэг боломж оллоо" гэж бод.
------
Амжилтад хүрдэггүй хүн бол алдаанаасаа сургамж авдаггүй хүн юм.

Friday, October 9, 2009

Компьютерийн keyboard-аар юу хийж болох вэ?


Компьютерийн гар шатчихвал яах вэ? Ямарч хэрэггүй хог болж хувирна. Үсрээд л нэг савж кайф авчаад хогийн савруугаа шиднэ шүү дээ. Одоогоор 4 дэх keyboard-даа шидчихээд байгаа юм. Тухайн үед энүүгээр сэлбэг энэ тэр хийж болох юм болов уу гэж бодсон ч бас нэг новш хадгалах гэж дэмий гээд л хаяж байсан санагдаж байна.
Тэгвэл keyboard-ын товчнуудаар нь сонирхолтой зүйлс хийж болох юм байна.


Хамгийн хялбар тэгээд боломжийн санаа бол доорх зураг дээр харуулсанчлан өөрийн нэрийг бүтээгээд зүүсгэл ч юмуу, ямар нэгэн чимэглэлийн зүйлд ашиглах боломжтой.


Эсвэл бүр илүү үнэлэмж өгөөд ээмэг, бөгж хийж болох нь байна. Гэхдээ энэ товчнууд үнэхээр удаан хэрэглэгдээд царай алдчижээ. Комитдоод ч цайрахгүй болчиж. Өөр товчоор хийх хэрэгтэй.

Дээрх санаатай нэгэн адилаар чимэглэлд ашиглах нь байна. Гэхдээ эрчүүд. Ханцуйндаа esc-тэй л яваад байх нь байна шүү дээ.


Одоо тэгвэл ариа ахисан түвшиний санаа. Товчнуудаар сувс хэлхэж цүнх, түрүүвч хийдэг шиг цүнх хийж болох нь байна. Гэхдээ энэ удаад үнэхээр боломжийн харагдаж байгаа биз. Дажгүй санаа шүү хэрэгжүүлээрэй.


Бага зэргийн хийсвэрлэл нэмээд өгөх юм бол бүр илүү санаа гарч болох нь. Пүүзийг товчнуудаар тоноглочихож. Нэг үсрээд буухад нөгөөх нь гишгэж таарах юм бол гол зураад л авах нь дээ.


За тэгээд уул овоо шиг их keyboard-ны товч байгаад дээр нь машин чинь үнэхээр муухай харагдаад байвал ингэж нэг тансаглаж болох нь байна. :)

Эх сурвалж: http://www.sanakae.com


Алдаа

Амьд насандаа хийсэн
Алдаануудын дотор
Архи амсахаа больсон минь
Аймшигтай алдаа байжээ!

Хегшилдеж явсан машинаас
Хедее ганцаар хаягдсан юм шиг,
Олны цэнгэлээс заазлагдаж
Орь ганцаар хоригдсон юм шиг.

Хешvvн уйтгарт дарагдаад
Хелийн чимээ чагнаж
Тоохоо байсан найз нараа
Тоолон хvлээх хэцvv юм санж.

Хувцастай мал шиг явсан
Хугацаа цагтаа харуусан
Эрvvл саруул ухаанаар
Эргэж еерийгее шигшинхэн

Баяр ёслол болгоноор
Балгасан улсаас зугтанхан
Орох газраа олж ядахад
Орчлон багадаад бэрх юм санж.

Согтуу vзэгдэх найз нехдийн
Солиотой яриаг чагнанхан
Амьсгалын нь муухай vнэрээс
Амаа тагланхан бегчимдеж

Далд оруулахын тvvс болж,
Дахиад бvv vзэгдээсэй гэж
Орон байр сэтгэл хоёр
Ой гутан vлдэх гэж,

Эрvvл ухаантай найзаар дутаж
Элэг цєсний євчин тоочиж
Эсгэлэн ундаанд нэвтэрсэн орчлонг
Элдвээр зvхэн ганцаардах гэж

Архинаас би гарсан байна
Адгуус шиг согтуу бусадтайгаа
Адилхан завхраагvй минь, миний
Алдаа юм санж!

Эх сурвалж: Сүмтэй будрын чулуу

Чингисийн хөвгүүд, жанжидын аян дайн


Бат, Сvбээдэй нарын аян дайн

Бат, Сvбээдэй нарын удирдсан цэрэг /30 мянгаас багагvй, 60 мянгаас ихгvй/ Хорват, Мажар, Польш, Герман, Куман, Чех, Словак, Словен, Морави, Молдав, Крым, Гvрж болон Оросын олон вант улсууд зэрэг нийтдээ 35 сая хvн амтай 30 гаруй улс орны нутаг дэвсгэр дээгvvр ердөө юунд ч торолгvйгээр аялан байлдсаар шувтлан гарсан байна. Тэд Орост хийсэн тулалдааныг оролцуулахгvйгээр зөвхөн Дорнод Европт хийсэн их бага тулалдаануудад нийтдээ эсрэг талынхаа 150 000 хvчийг устгасан гэдэг.

Энэ цаг vед Европын улсууд эсэргvvцэн байлдах чадваргvй болтлоо тэгтлээ ядарч туйлдчихсан байсангvй. Харин ч энэ улсууд ихээхэн цэрэгжсэн, Загалмайтны дөрвөн ч удаагийн аян дайнд туршлагажсан, хуягт баатруудын ид мандал бадралын оргил vе нь байсан юм. Гэсэн ч Европын армийн жанжид, баатрууд нь Шиврийн балар тайгаас Индийн хумхаа ширэнг хvртэл, Хятадын Шар тэнгэсээс Цэнхэр Дунай хvртэл цавчилдаж явсан Монгол эрст ёстой л жижиг тугалын бэлчээрээс гарч vзээгvй, жирэмсэн эмийн шээх газраас холдож vзээгvй балчирууд шиг санагдах нь аргагvй юм.

Энд аялан байлдсан Монголын армид хожим Ази, Европыг дамнасан хvчирхэг гvрний хаан болсон Гvюг, Мөнх болон, Умард, өмнөд хятадыг чичрvvлж асан цуут жанжин Их Хадаан, Загалмайтнуудын нэгдсэн арми удаа дараа хичээсэн ч баттай эзэмшил болгож чадаагvй Сири, Дамаскийг эзэгнэн захирч, Мисрийн султан Кутуз, Бейбарс нартай илд зөрvvлж, Хөлөг хааны хангинах илдний ир, хатгах жадны vзvvр, хашгирах дууны цуурай болж явсан найманы сайн эр Хитбуха зэрэг хожим нь алдар суугаа мандуулж явсан олон хан хөвгvvд, залуу баатар эрс явжээ. Их хуралдайн шийдвэрээр монголын тvмтийн ноёноос дээших бvх ноёд ихсийн хvvхэд залуус нөхөд сэлтийн хамт оролцсон энэ аян дайныг тvvхэнд “Хан хөвгvvдийн аян” гэдэг. Тэдгээр залуус тив дамнасан энэ аян дайнд явж, ямар ч нөхцөлд цэрэг армийг хөдөлгөн залах цэрэг дайны урлагт төгс боловсорсон нь тэдний дараа дараагийн дуулиант аянуудаас тодорхой харагддаг билээ.

Энэ vед Монголчууд Европоос гадна Иран, өмнөд Кавказ болон Өмнөд Хятадад ертөнцийн гурван зовхист гурван фронт дээр зэрэг дайтаж, гэхдээ алхам бvрдээ ялж байлаа. Орос болон Дорнод Европт орсон Бат, Сvвээдэй нарын цөмрөлтийг vе vеийн цэрэг дайны тvvхийг судлаачид гайхан шагширсаар ирсэн. Зарим тvvхчид энэхvv довтолгооныг хvний олонд дулдуйдан хийсэн, зэрлэг балмадаар айлган далайлгасан явдал гэсэн нь яавч бодит байдалд нийцэхгvй юм. Тэр vед зөвхөн Ижил мөрөн Карпатын завсар хийгээд Гvржид нийт 5 сая орчим хvн оршин амьдарч байжээ.

Зэв Сvбээдэй нарын гайхамшигт аян дайн

Энэ бол одоо болтол бvх л vеийн цэрэг дайны тvvхэнд гарч байгаагvй асар том бөгөөд итгэхийн аргагvй аян байсан гэж цэргийн тvvхчид санал нэгдэн дуу алддаг ажээ. Энэ гайхалтай аян дайны талаар та бvхэнд хvргэж байна. Чухамхvv энэхvv сэтгэлд багтмааргvй аян л Ертөнцийг байлдан дагуулагчын өөрийн хийж хэрэгжvvлсэн олон аян дайнаас илvvтэйгээр Монголын морьт цэргvvд хаана ч хvрч очдог хэзээ ч ялагдашгvй байдаг тухай vлгэр домог мэт санаа бодол, хэл яриа vvсэхэд нөлөөлжээ.

Зэв, Сvбээдэй нар 20000 морин цэрэгтэйгээр Хорезмын шахыг устгах даалгавар аван мордсон билээ. Замдаа тэд Монголчуудын захиргаанд дагаж орсон хотуудыг тонон дээрэмдэж алба гувчуур оноож эсэргvvцэл vзvvлсэн хотуудыг устган сөнөөсөөр явжээ. Зэв, Сvбээдэй нар 1220-1221 оны хөгжил мандлын туйлд хvрэн асар их хvчирхэгжээд байсан Христосын шашинт Гvрж улсын нутаг дэвсгэрт орон 3-р Георгий хаанаар удирдуулсан Гvржийн хvлэг баатруудын шигшмэл армитай тулгарчээ. Монголчууд тулалдааны дасаж дадсан арга барилаа хэрэглэн ямар ч ач холбогдолгvй жижиг дайралтууд хийн эсрэг талаа туйлдуулж байснаа гэнэтхэн цөмөөрөө хумин дайрч Гvржvvдийг хиартал цохижээ.

Ийнхvv Зэв, Сvбээдэй нар дундад ази болон арабын ертөнцөөр хvссэн газраараа хөндлөн гулд аялж байлаа. Хорезмын шахыг устгасныхаа дараа тэд эзэн хаанаасаа буцаж ирэх даалгавар авсан бөгөөд Монголын цэргийн бодлоготон энэ 2 жанжин хачин зоримог төлөвлөгөө боловсруулжээ. Тэд тоногдон талагдсан ар кавказаас өөрсдийн vл мэдэх Европод цөмрөн орохоор шийдэв. Энд Монголын морин цэрэг Оросын армитай тулгарсан юм. 80000 гаран хvнтэй Оросын арми 20000 хvрэхгvй хvнтэй Монголын арми тулалдсан энэ тvvхт тулалдааныг Оросын цэргийн тvvхчид хар дарсан гутамшигт жилvvдийн эхлэл байсан гэж vздэг.

Энэ тулалдаан Монголчуудын бvрэн ялалтаар дуусч Оросын томоохон Вангууд бvгд олзлогдон алагджээ. Ийнхvv энэ 2 жанжин эх нутагтаа ирсэн юм. Тэгвэл энэ аян дайн яагаад ийм эрдэмтэдийн анхаарлыг татна вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ. Зэв, Сvбээдэй нарын энэ аян дайн нийт 8000 км замыг туулсан бөгөөд энэ бол Морин цэргийн тvvхэнд байж боломгvй зай юм. Гэвч энэ зайг Зэв, Сvбээдэй нарын Морин цэрэг туулж зорилгоо биелvvлсэн юм. 20000 цэрэгтэйгээр ази европын хөндлөн туулж дааралдсан газар болгондоо ялалт байгуулж явсан энэ баг цэрэг бол дэлхийн тvvхэн дэх хамгийн шилдэг баг цэрэг мөн гэж vздэг юм. Тэд тулалдсан томоохон тулалдаанууд байнга хvчний асар ялгаатай байдалд болдог байсан ч ялалт дандаа тэдний талд байдаа.

Гvржvvдтэй тулалдсан тулалдаанд гэхэд л гvржийн 200000 цэрэгтэй тулалдсан тухай баримт байдаг бол Оросын 80000 цэрэгтэй тулгарсан тулалдаан бас л одоо болтол энэ аяныг нууцлаг болгосоор. Зарим нь энэ бол тэдэнд далдын ямар нэг хvчин туслаж байсан байх хэмээн аргаа баран vстэй толгойгоо маажиж байна. Энэ бол ямар нэг далдын хvчин бишээ энэ бол Монгол цэргийн дайчин чанар тулалдах урлагаар тодорхойлогдох зvйл юм. Их зөгнөгч Носдрадумас 2011 он Бурханы ташуур буцан ирэх бөгөөд Монголчууд дахин дэлхийг эзлэх болно гэсэн нэгэн мөр тvvний зөгнөл дунд байдаг ажээ. Болж буй бvхий л vйл явцийг ажиглахад Монголчуудын Генийн идэвхжил 700-800 жилийн давтамжтайгаар болдог болохыг эрдэмтэд бичсэн байдаг бөгөөд энэ Генийн идэвхжил болох болгонд Монголчууд дэлхийн тvvхэнд маш ихээр нөлөөлдөг болохыг тэд баталсан байдаг.

Тэгвэл одоо Монголчуудын Генийн ээлжит идэвхжил одоо нэгэнд эхэлжээ. 1206 онд болсон Генийг идэвхжил дэлхийн тvvхэнд юу авчирсаныг тvvх мартаагvй тэгвэл одоо ирж буй Монголчуудын Генийн ээлжит идэвхжил дэлхийд яаж нөлөөлөхийг таах аргагvй. Тиймээ одоо болж буй бvхий л vйл явц vvнийг батлана. Монголын улс төрийн vйл явц нэгдэх зам руугаа явж байна. Монголын Сумочид хvч чадлаа гайхуулж байна. Хvvхэд залуус дэлхийн математикийн уралдаан тэмцээнvvдээс шагналыг нь тvvж байна. Мөн одооны хvvхдvvд маш өсгөлvvн том биетэй маш их сэргэлэн цовоо байгааг хvн болгон л яриж байна. Энэ бvхэн нэг л юм хэлээд байна Монголчуудаа бидэнд ирдэг тэр их энерги хvчний давтамж танд мэдрэгдэж байгаа гэж найдаж байна. Мөнх хөх тэнгэр биднийг тэтгэх болтугай.

Цагаадай хааны аян дайн

Эцэг хаан Чингисийнхээ vйлсэд vнэнч шударга зvтгэж ирсэн хоёрдахь хөвгvvн Цагаадай бол Их Монголын тvvхнээ тодрон гарсан Их Монгол улсын цадигийг бахархалтайгаар бvтээсэн шударга, зоригтой эрэлхэг жанжин юм.

1211 онд Зvрчидтэй байлдахад Зvчи, Өгэдэй нарынхаа хамт баруун жигvvрийн цэргийг захирч явснаар Цагаадайн аян дайны vе эхэлсэн бvлгээ. 1219 онд Хорезмийг дайлж Отрар хотыг эзлэв. Энэ байлдаанд ахмад хvv Муутогоон нь амь алдсан мэдээг Чингис хаан Цагаадайд дуулгасан бөгөөд Цагаадай тvvнийг сонсоод эцгийн дэргэд гашуудал гаргалгvй, гадагш гаран уй гашуудлаа чинээгээрээ тайлсан нь тvvхнээ тэмдэглэгдэн vлджээ. Цагаадайн хvv нь алагдсан тул ихэд гашуудан цэргээ удирдах чадваргvй болсон тул хатан Хутугай Бэхи нь хааны хар сvлдийг авч гурвантай эргvvлэн даллаж, эрдэнэсийн алтан илдийг нь өргөж, буган халиун морийг нь хvлэглээд, 20 тvмэн цэргийг нь удирдаж, цайзыг цөм цохин орж амьд бvхнийг хvйс тэмтрэн устгаж байжээ. Хутугай бэх цайзнаас алгуурхан гарч ирэхэд илднийх нь vзvvрээс цус дуслан байсан тухай тvvхэнд тэмдэглэн vлдээсэн байдаг. Чин зоригт хатан ийнхvv хvvгийнхээ өшөөг авсан ажгуу. Yvнээс vзэхvл Цагаадай хатан зориг тэвчээртэй, бас ч догшин зан авиртай нэгэн байжээ. Дvv Өгэдэйдээ их л дотно байдаг гэх бөгөөд олон дайнд мөр зэрэгцэн тулалдаж ялж явсан. Тvvний нэг жишээ болох Багдад улсын аян дайныг дуусгаад Алтан хааныг эзлэхээр цэрэг удирдан явжээ. Ханлин, Кинчак, Багижид, Орос, Асу, Сасу, Кэшимер, Чэркэс, Болгар, Кэрт улсуудад хvртэл Ижил Янк мөрнvvдийг гэтлvvлэн Хэрмэн, Кэйбэ, Мэкэтмэн зэрэг хотыг эзлvvлэхээр явуулахдаа эсэргvvцэл vлэмж гэх мэдээг аваад Сvвээдэйн араас Бат, Мөнх, Бvри, Гvюг зэрэг хаан төрийн ахмад хөвvvдийг мордуулах саналыг Цагаадай гаргасан нь Их Монголын аян дайныг улам ч хvчирхэг агаад амжилттай болгоход ихээхэн vvрэг гvйцэтгэсэн гэж тvvхчид vздэг.

1236 онд Өгэдэй ханы төрөөс Цагаадайд Дундад орны 47330 өрхийг дараа нь Шэн Жvгийн тvмэн өрхийг өгсөн гэдэг. Ийнхvv Цагаадайн харьяат улс нутаг нь Хар Кидяны хуучин нутаг ба баруун Уйгарын нутаг болов. Цагаадайн хаант улс нь Зvvн тийшээ Иль голыг хvрч, баруун зvг Сырдарья мөрний эхээс чанагш гарч, өмнө зvгт Аму мөрөн хvрч, умар зvг Чvй мөрний саваар Сибирьт тулан маш өргөн уудам нутгийг эзэлж байсан Их Монголын нэгэн хvчирхэг том гvрэн байлаа. Цагаадайн аян дайны дотроос Отрар хотын төлөөх тулаан нэлээд ширvvхэн бас өвөрмөц болжээ. Отрарын хоёр хан нь, 50 шадар бараа бологсдоо дагуулан ордон дотроо бэхлэн тулалджээ. Отрарынхан эр эм, хөгшин залуугvй байлдаж , гэр байшингаа нураан, ваар тоосго авч , хvрээ хашаагаа задлан эвдэж, мод чулуугаар эрс шийдмэг эсэргvvцсэн ч сар шахмын дараа хvчин дутаж эзлэгдсэн гэдэг. Энэ тулааны дараа хоёр ханыг баривчлан Чингис хаантай нийлэхээр Самаркандад ирэв. 450 худалдаачныг нь vгvй хийсэн Отрарын тэр хоёр ханыг Чингис хаан аманд нь алт цутган цаазалсан билээ. 1221 оны намар Өгэдэй ,Зvчи, Цагаадай гурав Амударьяа мөрнийг гэтэлж Өргэнчи хотыг хэдэн сар байлдан эзлээд эцэгтээ нийлэв. Цагаадай бол хаан эцэгтээ машид vнэнч, дайчин догшин хvн байсан гэдэг . Тэгээд :

"Хаан эцэгтээ
Хавсарч хvчээ өгье
Далдиран зайлсан этгээдийг
Тас цавчиж шийтгэе
Салж саатан этгээдийг
Салбартал цавчиж байя" гэж андгайлжээ.

Yvндээ ч хvрч Цагаадай хан хэмээх их улсаа өргөтгөн төвшитгөж чадсан болой. 1183 оны харагчин туулай жил төрсөн, Чингис хааны хоёр дахь хөвгvvн Цагаадайн байгуулсан улсын хаад нь Цагаадайн, Алха хан, Бал хан, Төмөр хан / Доголон Төмөр ч гэдэг/, Yлэг-бэх хан эдгээр болой. Их Монгол улсын хаант улсуудын дотроос Цагаадайн нутаг дэвсгэр хийгээд хvч чадлаараа нэлээд дээгvvр ордог, цадиг тvvх, нэр алдар ихтэй улс байжээ.
Чингис хаан нас барахынхаа өмнө:

"Тvмэн vйлс дор vзvvр vгvй
Төрсөн бие дор мөнх vгvй
Төр улс ч ээлж халмой" гэжээ.

Wednesday, October 7, 2009

Ховсдогч, далдыг харагч, жүжигчин

Профессор Вольф Григорьевич Мессинг


Вольф Мессингийн амьдрал хүн төрөлхтөний түүхэнд хамгийн түгшүүртэй оньсогын нэг болж үлдсэн. Үйл явдлыг минут, цаг, сар, жил, 10, 20 жилээр нь маш нарийн урьдчилан хэлдэг гоц үзэгдлийг тайлбарлах, Мессинг яаж хүмүүсийн бодлыг уншиж байсныг ойлгох, түүний тархи ямар гоц мэдрэмжтэй байсны учрыг олох чадвар орчин үеийн шинжлэх ухаанд байхгүй.

Орчлон ертөнцийн талаарх бидний төсөөлөл олон талаар алдаатай гэдэг нь тодорхой нэгэн зүйл юм. “Та миний бодлыг яаж уншиж байна вэ?” гэж Мессингээс асуувал тэр их л доогтойгоор: нөхөөр, харах нүдтэй та өөрийгөө хараагүй хүмүүсийн улсад байна гээд төсөөлдөө. Гараараа барьж мэдрэхгүйгээр юмсыг яаж та хардаг юм бэ? гэж хараагүй хүмүүсийг асуувал,… би зүгээр л харж байна гэж хариулах байх. “Харж байна” гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ? гэж хараагүйчүүд эргээд асууна шүү дээ гэж билээ.

Вольф Мессинг 1899 оны есдүгээр сарын 10-нд Орост, нарийн ярьвал тэр үеийн хаант улсын нутаг дэвсгэрт, Варшавын ойролцоо еврейн Гура-Калевария гэдэг газар олон хүүхэдтэй айлд төржээ. Ядуу зүдүү хүмүүсийн дунд бүдүүлэг орчинд өсч, эцэг нь цэцэрлэг түрээсэлж, тэндээ гэр бүлээрээ өглөөнөөс орой болтол бөгтгөнөдөг байв. Эцэг нь хайрлаж энхрийлдэггүй Вольф хүү зүүдэлдэг өвчтэй байсан бөгөөд эхийнх нь хайрлах сэтгэл л түүнийг алганы амт үзэхээс хаяа авардаг байсан гэдэг. Эцэг нь Вольфыг хайр найргүй зоддог байжээ.

Еврей сүмийн дэргэдэх Хедер гэдэг дунд сургуулийг онц төгссөн хүүг шашны сургуульд /иешибот/ өгөхийг лам багш нь тушаасан боловч Вольф лам болохыг хүсээгүй аж. Тэгтэл түүнийг ёстой нэг айлгажээ: шашны сургуулиас гэр рүү нь их өндөр, цагаан хувцастай хүн илгээсэн нь хүүг орой гэгээ тасрахад отож байгаад иешибот руу яв! гэж хашгирчээ. Вольф ухаан алдаж унаад …тэгээд тэр сургуульд явах болов.

Ямар ч байсан нэг удаа Вольц нөгөө сургуулиасаа оргож, Варшав хүрэх галт тэргэнд тасалбаргүй сууж, нуугджээ.

Тасалбар шалгагч туулайг амархан оллоо. Тэгэхлээр нь айсандаа хүү шалан дээр хэвтэж байсан халтар цаасны тасархайг шүүрч аваад: энэ тасалбар! гээд сарвайхад шалгагч жинхэнэ тасалбар аятай нөгөө цаасыг цоолж өгөөд, гайхсан янзтай: залуу чи, суудал байсаар байтал сандал дор хэвтэж байдаг чинь юу билээ гэв.

Тийнхүү Мессинг хүмүүсийг удирдаж чадахаа мэджээ. Европт ховсдогч хийж, нэлээд нэр хүндтэй болсон Мессинг удахгүй дэлхийн хоёрдугаар дайн болохыг сайн мэдэж байсан учраас олны өмнө, тайзнаас Гитлерт хандаж, амиа ч алдаж, Герман улс ялагдах учир ЗХУ-ын эсрэг дайн дэгдээхгүй байхыг анхааруулж байв.

Мессингийн хэлсэн үгийг Польшийн сонинууд нийтэлдэг байжээ. Германы арми Польш руу халдан довтлоход Гитлер зөнчийг баривчлахыг тушаасан байна. Зөнчийн толгойг асар өндөр буюу 200 мянган маркаар үнэлэхээ амлаж байв. Мессингийн зургийг зарлалын самбар бүрт наажээ. Тэгтэл нэг удаа эзлэгдсэн Варшавт Германы нэг офицер сагсайсан үсээр нь Мессингийг таниад, нударганы амт үзүүлэв. “Муу нохой! Фюрер үхнэ гэж чи хэлсэн үү!” гэхэд гэнэтийн явдлаас болоод сандарсан Мессинг цусаа асгаруулан байж офицерыг ятгаж чадсанаар гестапод бус, цагдаагийн хэсэгт очжээ.

Офицер үгэнд нь орж, Мессинг цагдаагийн хэсэгт очив. Вольф амь нас нь үхлийн ирмэгт очсоныг ойлгожээ. Цагдаагийн газар харуулын цэргүүд л үлддэг шөнийг хүлээж байгаад Мессинг их хүч гаргаж байж харуулд гарсан бүх цагдааг өрөөндөө цуглуулсан байна. Зургаан хүн чимээгүй хана дагуу зогсчээ. Мессинг үхсэн хүний дүрээр ханзнаасаа босч харгалзагчаас түлхүүр аваад, түргэхэн гарч “олзлогдогсдыг” камерт нь цоожилжээ.

Энэ явдал 1939 оны намар болсон юм. Өөрт нь ямар аймшигтай болохыг мэдэж байсан ч ЗХУ руу, Сталин руу зугатахаар Мессинг тэр өдөр шийджээ.

Тэр Зөвлөлтийн хилийг яаж давж, Москвад яаж эсэн мэнд очсон талаар мэдээлэл бараг байдаггүй. Энэ талаар Мессинг өөрийн дурсамждаа хагас битүү утгаар дурдсан байдаг. Хэдийгээр явахаар санаа шулуудсан байсан ч Сталинтай уулзах нь Вольфын хувьд ч том даваа байсан юм. Учир нь Сталин шууд ятгалгад орчихдоггүй байсан бөгөөд Мессинг уулзалт хэрхэн төгсөхийг мэдэхгүй байлаа.

Сталины тавих эхний асуултыг Мессинг өөрийг нь Кремль рүү машинаар авч явж байхад урьдчилан мэдэв: Сталин өөрийгөө хэзээ үхэхийг Мессингээс асуух гэж байлаа. Мессинг хариуг мэдэж байсан ч энэ асуултад нь хариулахгүй гэдгээ удирдагчид шуудхан хэлээд, хэзээ ч, хэнд ч, ямар ч нөхцөлд энэ тухай хэлэхгүй гэж Сталинд андгайлсан байна. Хирдхийн цочсон удирдагч Мессингт итгэхээс өөр арга байгаагүй юм.

Берия зөнчийн чадавхийг хэд хэдэн удаа сорьсон байна. Жишээлбэл, тусгай хамгаалалттай байшин руу нэвтрэх үнэмлэхгүй орж, банкнаас хоосон цаасаар 100 мянган рубль авахыг тушаасныг Мессинг хялбархан биелүүлжээ. Тэгээд нэг юм Мессинг Бериягаас салж, тайзан дээрээс бодол унших үзүүлбэр хийж мөнгө олох зөвшөөрөл авсан байна.

Дайн эхлээд 10 хонож байхад Сталин Мессингийг Улс төрийн товчооны хуралд дуудав. Юу гуйхыг нь Мессинг мэдэж байсан учраас үнэнийг хэлэх үү эсвэл худал хэлэх үү, бүр хариулж мэдэхгүй байна гэх үү гэж толгойгоо баахан гашилгажээ. Тэгээд ямар ч байсан хэлэхээр шийдсэн байна. Дайн үнэхээр аймшигтайгаар эхэлж байгааг хэлэлцэх хурал эхэлж, хүлээсэн мөч нь ирэхэд Сталин Мессингээс: “Нөхөр Мессинг фашистуудтай хийж буй дайн хэзээ дуусахыг намдаа хэл дээ. Илэн далангүй хэл. Айх явдалгүй” гэв.

Дайн 1945 оны тавдугаар сард дуусна, ЗСБНХУ ялна гэж Мессинг хариулжээ. Хариу удирдагчийг цочиход хүргэв. Улс орноо тамир тэнхээ шавхсан хамгаалалт руу яаж эргүүлэх, дөрвөн жилийн дайнд олон сая хүний амь өргөхөд хүрэхийг хэрхэн хүлээж авахаа Сталин мэдэхгүй байв. Берия хамгийн түрүүнд босон харайж: Худалч! Бид эрт ялалт байгуулна, нохой минь! гэж хашгичжээ. Харин Сталин түүнийг болиулж: баярлалаа, нөхөр Мессинг та явж болно гэжээ.

1945 оны тавдугаар сарын 9-нд Мессинг хамтран ажилласанд талархсан Засгийн газрын цахилгаан мэдээг авсан байна.

Энэ баримтад Мессинг ЗХУ-д байсан тухай өөр нэлээд хэдэн ховор мэдээлэл нэмж болох юм. Ер нь бол түүний амьдрал өнөөг хүртэл нууцлагдмал байдаг. Цуу ярианаас үзвэл, дайны жилүүдэд тэр сөрөх тагнуулын газрын дэргэдэх цэргийн тагнуулын салбартай хамтран ажиллаж, баривчлагдсан хүмүүсийн бодлыг уншингаа, энэ үнэн хэлж байна, харин энэ гэмгүй хүн баривчилчихаж, эсвэл энэ хүн худлаа ярьж байна, Германы тагнуул байна гэхчилэн хэлэхэд түүнээс өөр зүйл шаарддаггүй байжээ. Тэр үед хэрэг нь илчлэгдсэн нэгнийг шууд буудаж байв.

Өөр нэг домогт Мессингийг мэдрэлд нөлөөлдөг зэвсэг бүтээхэд оролцсон гэдэг. Магадгүй үүнийг шалгах хэрэгтэй байх, учир нь тэр өөрийнх нь чадавхийг судалж, хүн бүр бодол санааг уншиж чаддаг болоосой хэмээн мөрөөддөг байжээ.

Ийм ер бусын чадвартай байсан Вольф Григорьевич заримдаа хүүхэд шиг гэнэн байсан бөгөөд мөрөөдөл нь биелвэл хүн төрөлхтөний амьдрал там болохыг ойлгодоггүй байв. Бодол санаа, мэдрэмжийн нууц нь амьтай бүхний амин сүнс нь юм. Харин түүний Европт өнгөрүүлсэн амьдрал нууц хөшгөөр халхлагдаагүй байна.

Хамгийн сонирхолтой түүхээс гэвэл жишээ нь, Мессинг хулгайлагдсан, гоёлын алмазан зүүг гүн Чарторыйскийгийнхээс олсон тухай дурсаж болох юм. Гүн удам дамжиж ирсэн эдлэлээ хайж ядаад Мессинг рүү өөрийн онгоцоо илгээж байсан гэдэг. Краковын ойролцоо байдаг гүнгийн эдлэнд онгоцоор ирээд Мессинг цамхагт байсан бүх хүнийг, үйлчлэгч нараас эхлээд гүнгийн гэр бүлийнхнийг хүртэл гарч ирэхийг хүсчээ. Тэр өөрийгөө зураач гэв. Түүний өмнө 45 хүн гарч ирэв. Тэдний хэн нь ч үнэт эдлэлийг хулгайлаагүй. Ердөө ганцхан хүний бодлыг л уншиж болохгүй байж. Тэр нь цайзын захирагчийн оюуны хомсдолтой хүү байв. Түүний тархинд нэвтэршгүй хөшиг татаастай байжээ. Гүн ядарсан нэгнийг хайрладаг байсан учир хүүд амар тайван байх боломж олгодог байж. Энэ хүү санаандгүй хулгай хийсэн байж болох юм гэж Мессинг бодсон байх.

Тэгээд занга тавьж - гинжтэй алтан цагаа олны нүдэн дээр эргүүлж байгаад ширээн дээр орхиод, заалнаас хурдхан гараад хаалганы завсраар харж зогсов. Юу болсон гээч! Хүү шууд л цагийг аваад, нүднийхээ өмнө савалж байгаад буланд байсан том баавгайн чихмэл рүү гүйж очоод сармагчин шиг дээш авирч, олзоо чихмэлийн онгорхой руу шидчихэв.

Мессинг чихмэлийн хоолойг нээлгэхэд шалан дээр нөгөө хүүгийн цуглуулсан янз бүрийн зүйл, бүр нөгөө алдсан гээд байсан алмазан хатгуур зүү гараад иржээ. Вольф шагналаас татгалзаж, харин гүнгээс хотын захад байгаа еврейчүүдийн амьдралын нэлээд хэдэн асуудлыг шийдэж өгөхийг л хүссэн байна.

Амьдралдаа зөвхөн ганц л удаа Мессинг хариу цохилтод орсон нь энэ аж. Дуу шуугүй, оюуны хомсдолтой хүүгийн тархи зөнчийн дайралтад автсангүй.

Ойр дотныхондоо Мессинг зөнч байх ямар хэцүү, хайртай эхнэрийгээ хорвоогоос хэзээ халих өдөр, цагийг мэдэж байх ямар аймаар болох талаар, өөрийгөө хэзээ үхэхийг мэдэхгүй байх, эх, эцэг, дөрвөн ахаа Варшавын геттод үхэхийг харахгүй байх ямар аз жаргал болох талаар нэг ч удаа ярьж байгаагүй... Амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд тэр уйтгар гуниг, шаналалд автсан байжээ.

Сүүлчийн удаа гэрээсээ гарахдаа тэр гэнэт түлхүүрээ өөрийн концертын найруулагчид өгчээ. Нөгөөх нь гайхаж, яагаад гэж асуухад: “Вольф Мессинг дахин энд ирэхгүй” гэж Мессинг хэлсэн байна. Өөрт нь хийсэн мэс заслыг /амжилттай болсон/ тэр элэглэл мэт үзэж байсан бөгөөд тасагт шилжээд удалгүй нас баржээ.

Tuesday, October 6, 2009

Classical Guitar

Рекламны хүч

Хаврын нэгэг сайхан өдөр Бруклины гүүрэн дээр хараагүй гуйлгачин гуйлга гуйгаад сууж байна. Тэрээр энгэртээ "ТӨРӨЛХИЙН СОХОР" гэсэн пайз зүүжээ. Хүмүүс хараагүй гуйлгачны дэргэдүүр өнгөрсөөр байлаа. Үүнийг харсан реклам сурталчилгааны ажилтан пайзны ар талд нь нэг юм бичээд тэр талаар нь хүмүүст харуулж тавиад явжээ. Энэ л бүх юмны эхлэл болов.
Хараагүй гуйлгачны өмнүүр өнгөрсөн хүн бүр мөнгө тавьж байлаа. Учир нь зар сурталчилгааны ажилтны бичсэн ганц өгүүлбэрт утга учир нь байлаа. Юу гэж бичсэн бэ? гэвэл "НАВЧ ЦЭЦЭГ НАХИАЛСАН ХАВРЫН САЙХАН ӨДӨР.......ГЭТЭЛ БИ ХАВРЫГ ХАРЖ ЧАДАХГҮЙ БАЙНА" гэсэн байв.

Monday, October 5, 2009

Сургааль

Эхлээд төрлөө ахиулахад суралц
Эрх чөлөөнд дараа нь эрмэлз
Энэ мэтийн эрэмбээр явбал
Эрхбиш гэгээрэлд зөвөөр хүрнэ

Хожимдсон харамсал




Дээр үед нэг эмэгтэйг жирэмсэн байхад нь нөхөр нь өөд болжээ. Эмэгтэй нэг өдөр ууланд явж байгаад шархатсан суусар олжээ. Ганцаардаж зовсон эмэгтэй суусрыг арчилж тойлон эдгээгээд өөртөө хань болгохоор гэртээ тэжээжээ.
Суусар ч эмэгтэйд дасч үргэлж хажууд нь явдаг болов. Хэдийгээр гэрийн тэжээмэл амьтан биш ч гэсэн бүсгүйн амьдардаг орчинд нилээд дасчээ.
Хэдэн сарын дараа эмэгтэй амаржив. Ганцаараа нялх үрээ асарч, гэр орныхоо ажлыг хийх гэж нилээд зүдэрч байлаа. Нэг өдөр эмэгтэйд ажил гараад хүүхдээ хэдэн хором орхиод гарах хэрэгтэй болов.
Суусар ч гэртээ үлдэж гэнэ. Хэдэн хормын дараа эмэгтэй гэрийнхээ хаалган дээр иртэл суусарын ам нь нил цус болсон харагдав. Эмэгтэй галзуурсан мэт уурлан гасалж тэр дор нь суусрыг цохиж алж орхилоо. Гэтэл яг тэр үед гэрээс хүүхдийн уйлах дуу гарах нь тэр. Эх хүүхдийнхээ байгаа өрөөрүү ухасхийв.
Өрөөнд орород хүүхэд орон дээрээ хэвтэж бйасан бөгөөд харин орны хажууд хэдэн хэсэг тасарч үхсэн могой байжээ.

Saturday, October 3, 2009

Хэдэн үгс

Магтаал сонсоход бүү дурла, шүүмжлэлд дурш
Магтаал сонсоход их бардамнал үүсмүй
Муу боловч магад үнэнийг сонсохуйд өөрийн алдаа арилмуй.
--------------
Өдөрт нэг алим идэх нь эмчийг холдуулж чадна, өдөрт нэг удаа сайхан сэтгэл төрүүлэх нь дайсныг холдуулж чадна.
--------------
Хэрээ өөрийн хошуугаар хөхөө шувууны дэгдээхэйг хичнээн хооллож тэжээсэн ч хөхөө хэзээ ч хэрээ болохгүй.