Чингисийн хөвгүүд, жанжидын аян дайн

Бат, Сvбээдэй нарын аян дайн

Бат, Сvбээдэй нарын удирдсан цэрэг /30 мянгаас багагvй, 60 мянгаас ихгvй/ Хорват, Мажар, Польш, Герман, Куман, Чех, Словак, Словен, Морави, Молдав, Крым, Гvрж болон Оросын олон вант улсууд зэрэг нийтдээ 35 сая хvн амтай 30 гаруй улс орны нутаг дэвсгэр дээгvvр ердөө юунд ч торолгvйгээр аялан байлдсаар шувтлан гарсан байна. Тэд Орост хийсэн тулалдааныг оролцуулахгvйгээр зөвхөн Дорнод Европт хийсэн их бага тулалдаануудад нийтдээ эсрэг талынхаа 150 000 хvчийг устгасан гэдэг.

Энэ цаг vед Европын улсууд эсэргvvцэн байлдах чадваргvй болтлоо тэгтлээ ядарч туйлдчихсан байсангvй. Харин ч энэ улсууд ихээхэн цэрэгжсэн, Загалмайтны дөрвөн ч удаагийн аян дайнд туршлагажсан, хуягт баатруудын ид мандал бадралын оргил vе нь байсан юм. Гэсэн ч Европын армийн жанжид, баатрууд нь Шиврийн балар тайгаас Индийн хумхаа ширэнг хvртэл, Хятадын Шар тэнгэсээс Цэнхэр Дунай хvртэл цавчилдаж явсан Монгол эрст ёстой л жижиг тугалын бэлчээрээс гарч vзээгvй, жирэмсэн эмийн шээх газраас холдож vзээгvй балчирууд шиг санагдах нь аргагvй юм.

Энд аялан байлдсан Монголын армид хожим Ази, Европыг дамнасан хvчирхэг гvрний хаан болсон Гvюг, Мөнх болон, Умард, өмнөд хятадыг чичрvvлж асан цуут жанжин Их Хадаан, Загалмайтнуудын нэгдсэн арми удаа дараа хичээсэн ч баттай эзэмшил болгож чадаагvй Сири, Дамаскийг эзэгнэн захирч, Мисрийн султан Кутуз, Бейбарс нартай илд зөрvvлж, Хөлөг хааны хангинах илдний ир, хатгах жадны vзvvр, хашгирах дууны цуурай болж явсан найманы сайн эр Хитбуха зэрэг хожим нь алдар суугаа мандуулж явсан олон хан хөвгvvд, залуу баатар эрс явжээ. Их хуралдайн шийдвэрээр монголын тvмтийн ноёноос дээших бvх ноёд ихсийн хvvхэд залуус нөхөд сэлтийн хамт оролцсон энэ аян дайныг тvvхэнд “Хан хөвгvvдийн аян” гэдэг. Тэдгээр залуус тив дамнасан энэ аян дайнд явж, ямар ч нөхцөлд цэрэг армийг хөдөлгөн залах цэрэг дайны урлагт төгс боловсорсон нь тэдний дараа дараагийн дуулиант аянуудаас тодорхой харагддаг билээ.

Энэ vед Монголчууд Европоос гадна Иран, өмнөд Кавказ болон Өмнөд Хятадад ертөнцийн гурван зовхист гурван фронт дээр зэрэг дайтаж, гэхдээ алхам бvрдээ ялж байлаа. Орос болон Дорнод Европт орсон Бат, Сvвээдэй нарын цөмрөлтийг vе vеийн цэрэг дайны тvvхийг судлаачид гайхан шагширсаар ирсэн. Зарим тvvхчид энэхvv довтолгооныг хvний олонд дулдуйдан хийсэн, зэрлэг балмадаар айлган далайлгасан явдал гэсэн нь яавч бодит байдалд нийцэхгvй юм. Тэр vед зөвхөн Ижил мөрөн Карпатын завсар хийгээд Гvржид нийт 5 сая орчим хvн оршин амьдарч байжээ.

Зэв Сvбээдэй нарын гайхамшигт аян дайн

Энэ бол одоо болтол бvх л vеийн цэрэг дайны тvvхэнд гарч байгаагvй асар том бөгөөд итгэхийн аргагvй аян байсан гэж цэргийн тvvхчид санал нэгдэн дуу алддаг ажээ. Энэ гайхалтай аян дайны талаар та бvхэнд хvргэж байна. Чухамхvv энэхvv сэтгэлд багтмааргvй аян л Ертөнцийг байлдан дагуулагчын өөрийн хийж хэрэгжvvлсэн олон аян дайнаас илvvтэйгээр Монголын морьт цэргvvд хаана ч хvрч очдог хэзээ ч ялагдашгvй байдаг тухай vлгэр домог мэт санаа бодол, хэл яриа vvсэхэд нөлөөлжээ.

Зэв, Сvбээдэй нар 20000 морин цэрэгтэйгээр Хорезмын шахыг устгах даалгавар аван мордсон билээ. Замдаа тэд Монголчуудын захиргаанд дагаж орсон хотуудыг тонон дээрэмдэж алба гувчуур оноож эсэргvvцэл vзvvлсэн хотуудыг устган сөнөөсөөр явжээ. Зэв, Сvбээдэй нар 1220-1221 оны хөгжил мандлын туйлд хvрэн асар их хvчирхэгжээд байсан Христосын шашинт Гvрж улсын нутаг дэвсгэрт орон 3-р Георгий хаанаар удирдуулсан Гvржийн хvлэг баатруудын шигшмэл армитай тулгарчээ. Монголчууд тулалдааны дасаж дадсан арга барилаа хэрэглэн ямар ч ач холбогдолгvй жижиг дайралтууд хийн эсрэг талаа туйлдуулж байснаа гэнэтхэн цөмөөрөө хумин дайрч Гvржvvдийг хиартал цохижээ.

Ийнхvv Зэв, Сvбээдэй нар дундад ази болон арабын ертөнцөөр хvссэн газраараа хөндлөн гулд аялж байлаа. Хорезмын шахыг устгасныхаа дараа тэд эзэн хаанаасаа буцаж ирэх даалгавар авсан бөгөөд Монголын цэргийн бодлоготон энэ 2 жанжин хачин зоримог төлөвлөгөө боловсруулжээ. Тэд тоногдон талагдсан ар кавказаас өөрсдийн vл мэдэх Европод цөмрөн орохоор шийдэв. Энд Монголын морин цэрэг Оросын армитай тулгарсан юм. 80000 гаран хvнтэй Оросын арми 20000 хvрэхгvй хvнтэй Монголын арми тулалдсан энэ тvvхт тулалдааныг Оросын цэргийн тvvхчид хар дарсан гутамшигт жилvvдийн эхлэл байсан гэж vздэг.

Энэ тулалдаан Монголчуудын бvрэн ялалтаар дуусч Оросын томоохон Вангууд бvгд олзлогдон алагджээ. Ийнхvv энэ 2 жанжин эх нутагтаа ирсэн юм. Тэгвэл энэ аян дайн яагаад ийм эрдэмтэдийн анхаарлыг татна вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ. Зэв, Сvбээдэй нарын энэ аян дайн нийт 8000 км замыг туулсан бөгөөд энэ бол Морин цэргийн тvvхэнд байж боломгvй зай юм. Гэвч энэ зайг Зэв, Сvбээдэй нарын Морин цэрэг туулж зорилгоо биелvvлсэн юм. 20000 цэрэгтэйгээр ази европын хөндлөн туулж дааралдсан газар болгондоо ялалт байгуулж явсан энэ баг цэрэг бол дэлхийн тvvхэн дэх хамгийн шилдэг баг цэрэг мөн гэж vздэг юм. Тэд тулалдсан томоохон тулалдаанууд байнга хvчний асар ялгаатай байдалд болдог байсан ч ялалт дандаа тэдний талд байдаа.

Гvржvvдтэй тулалдсан тулалдаанд гэхэд л гvржийн 200000 цэрэгтэй тулалдсан тухай баримт байдаг бол Оросын 80000 цэрэгтэй тулгарсан тулалдаан бас л одоо болтол энэ аяныг нууцлаг болгосоор. Зарим нь энэ бол тэдэнд далдын ямар нэг хvчин туслаж байсан байх хэмээн аргаа баран vстэй толгойгоо маажиж байна. Энэ бол ямар нэг далдын хvчин бишээ энэ бол Монгол цэргийн дайчин чанар тулалдах урлагаар тодорхойлогдох зvйл юм. Их зөгнөгч Носдрадумас 2011 он Бурханы ташуур буцан ирэх бөгөөд Монголчууд дахин дэлхийг эзлэх болно гэсэн нэгэн мөр тvvний зөгнөл дунд байдаг ажээ. Болж буй бvхий л vйл явцийг ажиглахад Монголчуудын Генийн идэвхжил 700-800 жилийн давтамжтайгаар болдог болохыг эрдэмтэд бичсэн байдаг бөгөөд энэ Генийн идэвхжил болох болгонд Монголчууд дэлхийн тvvхэнд маш ихээр нөлөөлдөг болохыг тэд баталсан байдаг.

Тэгвэл одоо Монголчуудын Генийн ээлжит идэвхжил одоо нэгэнд эхэлжээ. 1206 онд болсон Генийг идэвхжил дэлхийн тvvхэнд юу авчирсаныг тvvх мартаагvй тэгвэл одоо ирж буй Монголчуудын Генийн ээлжит идэвхжил дэлхийд яаж нөлөөлөхийг таах аргагvй. Тиймээ одоо болж буй бvхий л vйл явц vvнийг батлана. Монголын улс төрийн vйл явц нэгдэх зам руугаа явж байна. Монголын Сумочид хvч чадлаа гайхуулж байна. Хvvхэд залуус дэлхийн математикийн уралдаан тэмцээнvvдээс шагналыг нь тvvж байна. Мөн одооны хvvхдvvд маш өсгөлvvн том биетэй маш их сэргэлэн цовоо байгааг хvн болгон л яриж байна. Энэ бvхэн нэг л юм хэлээд байна Монголчуудаа бидэнд ирдэг тэр их энерги хvчний давтамж танд мэдрэгдэж байгаа гэж найдаж байна. Мөнх хөх тэнгэр биднийг тэтгэх болтугай.

Цагаадай хааны аян дайн

Эцэг хаан Чингисийнхээ vйлсэд vнэнч шударга зvтгэж ирсэн хоёрдахь хөвгvvн Цагаадай бол Их Монголын тvvхнээ тодрон гарсан Их Монгол улсын цадигийг бахархалтайгаар бvтээсэн шударга, зоригтой эрэлхэг жанжин юм.

1211 онд Зvрчидтэй байлдахад Зvчи, Өгэдэй нарынхаа хамт баруун жигvvрийн цэргийг захирч явснаар Цагаадайн аян дайны vе эхэлсэн бvлгээ. 1219 онд Хорезмийг дайлж Отрар хотыг эзлэв. Энэ байлдаанд ахмад хvv Муутогоон нь амь алдсан мэдээг Чингис хаан Цагаадайд дуулгасан бөгөөд Цагаадай тvvнийг сонсоод эцгийн дэргэд гашуудал гаргалгvй, гадагш гаран уй гашуудлаа чинээгээрээ тайлсан нь тvvхнээ тэмдэглэгдэн vлджээ. Цагаадайн хvv нь алагдсан тул ихэд гашуудан цэргээ удирдах чадваргvй болсон тул хатан Хутугай Бэхи нь хааны хар сvлдийг авч гурвантай эргvvлэн даллаж, эрдэнэсийн алтан илдийг нь өргөж, буган халиун морийг нь хvлэглээд, 20 тvмэн цэргийг нь удирдаж, цайзыг цөм цохин орж амьд бvхнийг хvйс тэмтрэн устгаж байжээ. Хутугай бэх цайзнаас алгуурхан гарч ирэхэд илднийх нь vзvvрээс цус дуслан байсан тухай тvvхэнд тэмдэглэн vлдээсэн байдаг. Чин зоригт хатан ийнхvv хvvгийнхээ өшөөг авсан ажгуу. Yvнээс vзэхvл Цагаадай хатан зориг тэвчээртэй, бас ч догшин зан авиртай нэгэн байжээ. Дvv Өгэдэйдээ их л дотно байдаг гэх бөгөөд олон дайнд мөр зэрэгцэн тулалдаж ялж явсан. Тvvний нэг жишээ болох Багдад улсын аян дайныг дуусгаад Алтан хааныг эзлэхээр цэрэг удирдан явжээ. Ханлин, Кинчак, Багижид, Орос, Асу, Сасу, Кэшимер, Чэркэс, Болгар, Кэрт улсуудад хvртэл Ижил Янк мөрнvvдийг гэтлvvлэн Хэрмэн, Кэйбэ, Мэкэтмэн зэрэг хотыг эзлvvлэхээр явуулахдаа эсэргvvцэл vлэмж гэх мэдээг аваад Сvвээдэйн араас Бат, Мөнх, Бvри, Гvюг зэрэг хаан төрийн ахмад хөвvvдийг мордуулах саналыг Цагаадай гаргасан нь Их Монголын аян дайныг улам ч хvчирхэг агаад амжилттай болгоход ихээхэн vvрэг гvйцэтгэсэн гэж тvvхчид vздэг.

1236 онд Өгэдэй ханы төрөөс Цагаадайд Дундад орны 47330 өрхийг дараа нь Шэн Жvгийн тvмэн өрхийг өгсөн гэдэг. Ийнхvv Цагаадайн харьяат улс нутаг нь Хар Кидяны хуучин нутаг ба баруун Уйгарын нутаг болов. Цагаадайн хаант улс нь Зvvн тийшээ Иль голыг хvрч, баруун зvг Сырдарья мөрний эхээс чанагш гарч, өмнө зvгт Аму мөрөн хvрч, умар зvг Чvй мөрний саваар Сибирьт тулан маш өргөн уудам нутгийг эзэлж байсан Их Монголын нэгэн хvчирхэг том гvрэн байлаа. Цагаадайн аян дайны дотроос Отрар хотын төлөөх тулаан нэлээд ширvvхэн бас өвөрмөц болжээ. Отрарын хоёр хан нь, 50 шадар бараа бологсдоо дагуулан ордон дотроо бэхлэн тулалджээ. Отрарынхан эр эм, хөгшин залуугvй байлдаж , гэр байшингаа нураан, ваар тоосго авч , хvрээ хашаагаа задлан эвдэж, мод чулуугаар эрс шийдмэг эсэргvvцсэн ч сар шахмын дараа хvчин дутаж эзлэгдсэн гэдэг. Энэ тулааны дараа хоёр ханыг баривчлан Чингис хаантай нийлэхээр Самаркандад ирэв. 450 худалдаачныг нь vгvй хийсэн Отрарын тэр хоёр ханыг Чингис хаан аманд нь алт цутган цаазалсан билээ. 1221 оны намар Өгэдэй ,Зvчи, Цагаадай гурав Амударьяа мөрнийг гэтэлж Өргэнчи хотыг хэдэн сар байлдан эзлээд эцэгтээ нийлэв. Цагаадай бол хаан эцэгтээ машид vнэнч, дайчин догшин хvн байсан гэдэг . Тэгээд :

"Хаан эцэгтээ
Хавсарч хvчээ өгье
Далдиран зайлсан этгээдийг
Тас цавчиж шийтгэе
Салж саатан этгээдийг
Салбартал цавчиж байя" гэж андгайлжээ.

Yvндээ ч хvрч Цагаадай хан хэмээх их улсаа өргөтгөн төвшитгөж чадсан болой. 1183 оны харагчин туулай жил төрсөн, Чингис хааны хоёр дахь хөвгvvн Цагаадайн байгуулсан улсын хаад нь Цагаадайн, Алха хан, Бал хан, Төмөр хан / Доголон Төмөр ч гэдэг/, Yлэг-бэх хан эдгээр болой. Их Монгол улсын хаант улсуудын дотроос Цагаадайн нутаг дэвсгэр хийгээд хvч чадлаараа нэлээд дээгvvр ордог, цадиг тvvх, нэр алдар ихтэй улс байжээ.
Чингис хаан нас барахынхаа өмнө:

"Тvмэн vйлс дор vзvvр vгvй
Төрсөн бие дор мөнх vгvй
Төр улс ч ээлж халмой" гэжээ.